سمیه نوذرپور

 نگاهی به تاریخچه انتخابا ت در کشور ایران:

اگر بگوییم ایران در زمینه برگزاری انتخابات مجلس سابقه ای کهن و دیرینه دارد شاید به گزاف نگفته ایم، زیرا اولین مجلس شناخته شده در تاریخ ایران به زمان اشکانیان باز می‌گردد. در این دوران مجلس مهستان از میان بزرگان و اشراف ایرانی تشکیل می‌شده که متاسفانه پس از حمله اعراب به ایران بساط مجلس در حکومت‌های ایران برای بیش از هزار سال برچیده شد. در زمان ناصرالدین شاه نیز چند مورد مجوز تشکیل مجالسی از جمله مجلس ۲۵ نفره «مصلحت خانه» یا «مجلس مشورت» و مجلس وکلای تجارصادر شد که دوام چندانی نداشت. با این وجود اولین شكل انتخابات و تشكیل مجلس در ایران به زمان بعد از مشروطیت بر می گردد. فرمان مشروطیت در تاریخ 14 جمادی الثانی سال 1324 هجری قمری از طرف مظفرالدین شاه قاجار صادر شد و اولین مجلس موقتی كه طبق این فرمان باید” نظامنامه انتخابات” را تهیه نماید، در تاریخ 26 مرداد ماه سال 1285 هجری شمسی در عمارت نظام تشكیل شد.

اولین قانون انتخابات در تاریخ 18 شهریور1285 هجری شمسی بوسیله میرزا حسن خان منیرالملك، مرتضی قلیجان، صنیع الدوله، مخبرالسلطنه، مخبرالملك، موتمن الملك و محتشم السلطنه تهیه و تدوین گردید و بلافاصله پس از رسمیت یافتن متمم قانون اساسی، به تصویب مجلس رسید و اولین دوره مجلس شورای ملی در تاریخ 17 مهر 1285 هجری شمسی افتتاح شد. به موجب مقررات این نظامنامه طول نمایندگی دو سال و تعداد نمایندگان 156 نفر بودند كه 60 نفر از تهران و 96 نفر از سایر شهرستانها انتخاب می شدند. البته در دوره یكم انتخاب صنفی بوده و همه طبقات مردم در آن شركت نداشتند.

شرایط كاندیدها و رأی دهندگان در اولین نظامنامه انتخاباتی

از نكات قابل ذكر اولین نظامنامه انتخاباتی شرایط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان به شرح زیر بوده است:

سن انتخاب كنندگان كمتر از 25 سال نباشد

ملاكین و فلاحین باید صاحب ملكی باشند كه هزار تومان قیمت داشته و در غیر این صورت از انتخاب كردن محروم بودند.

زنان از حق انتخاب كردن و انتخاب شدن محروم بودند.

(دومین انتخابات دو درجه ای)

دومین قانون انتخابات موسوم به انتخابات دو درجه در تاریخ 10 تیر ماه 1288 هجری شمسی تهیه و تدوین گردید. در این قانون، انتخابات از صنفی به دو درجه ای اصلاح و زمینه بیشتری برای مشاركت مردم فراهم گردید. زیرا در این قانون قید اختصاص انتخاب كننده به طبقات معین از بین رفت و به همه طبقات به غیر از بانوان حق شركت در انتخابات داده شد لیكن محدودیت هایی برای بی سوادها و افراد غیر متمكن قایل شدند. بدین معنی كه به موجب بند 4 از ماده 4 قانون مذكور انتخاب كنندگان باید لااقل 250 تومان علاقه ملكی داشته و یا پرداختی مالیات آنها كمتر از 10 تومان نباشد و یا 50 تومان عایدی سالانه داشته و یا تحصیلكرده باشند. ضمناْ تعداد نمایندگان از 156 نفر در دوره اول به تعداد 120 نفر تقلیل یافت و مطابق جدول نظامنامه انتخابات تمام ایران به 30 حوزه عمومی تقسیم شد و سن رأی دهندگان نیز از 25 سال به 20 سال تقلیل یافت.

مفهوم انتخابات دو درجه ای

به موجب ماده 15 این قانون، انتخابات دو درجه بوده به این معنی كه كسانی كه واجد شرایط قانونی بودنددر محله های یك شهر و یا در شهرهای یك حوزه انتخابیه عده مقرر را تعیین می نمودند و سپس اشخاصی كه بدین ترتیب انتخاب می شدند در مركز حوزه انتخابیه جمع شده و بر اساس جدول نظامنامه انتخابات یك یا چند نفر وكیل تعیین می كردند.

تصویب سومین قانون انتخابات و دومین مجلس

سومین قانون انتخابات در جلسه مورخ 29/7/1290 هجری شمسی به تصویب مجلس دوم رسید. مجلس دوم پس از 3 سال فترت بر اساس این قانون در تاریخ 14/9/1293 هجری شمسی تشكیل گردید. البته این مجلس به علت شروع جنگ جهانی اول بیش از یك سال دوام نیافت و در تاریخ 22/8/1294 تعطیل شد. به موجب قانون سوم، مأخذ تمول ملغی و انتخابات عمومی و یك درجه ای گردید.

عده نمایندگان 136 نفر و مقرر شد انتخاب كنندگان بایستی در حوزه انتخابیه خود متوطن و یا لااقل شش ماه قبل از تاریخ انتخابات در آن حوزه اقامت داشته باشند.

تشكیل مجلس سنا

به طور كلی در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، طی 24 دوره قانون گذاری، شاهد مصوبات، وقایع و حوادث بسیاری بودیم.

به موجب اصل 43 قانون اساسی مصوب 1285 هجری شمسی مقرر گردیده بود مجلس دیگری به نام مجلس سنا به عنوان مكمل مجلس شورای ملی تشكیل گردد. ولی این مجلس در سال 1328 هجری شمسی با عضویت 60 نفر تشكیل شد. از این تعداد 30 نفر نماینده انتصابی از طرف شاه و 30 نفر دیگر منتخب مردم بودند.

مدت نمایندگی این مجلس تا سال 1324 هجری شمسی، 6 سال بود.

تقلیل مدت مجلس سنا

لیكن به موجب اصلاحی كه در ماده 29 قانون انتخابات مجلس سنا در 23/3/45 هجری شمسی به عمل آمد، مدت دوره از 6 سال به 4 سال تقلیل یافت كه شامل دوره چهارم مجلس سنا نیز می گردید.

به موجب این اصلاحیه مقرر شد انتخابات هر دو مجلس شورای ملی و سنا همزمان و در یك روز برگزار شود. قانون مجلس سنا مشتمل بر 39 ماده بود كه در سال 1328 هجری شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به موجب بند 1 ماده 6 و همچنین بند 2 ماده 9 این قانون سن انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان به ترتیب حداقل 25 سال و 40 سال تمام باید باشد و بر اساس ماده 10 نیز اشخاص می توانند برای سنا انتخاب شوند.

شرایط طبقاتی برای كاندیداهای سنا

علاوه بر شرایط مقرر فوق در زمره یكی از طبقات ذیل می باشند:

- طراز اول از علما، كسانی كه لااقل سه دوره سابقه نمایندگی مجلس شورای ملی داشته باشند.

- كسانی كه مقام وزارت یا سفارت كبری یا استانداری یا مقام ریاست یا دادستانی یا ریاست شعبه دیوان كشور و لااقل 20 سال سابقه قضایی داشته باشند.

- از امرای ارتش (سرتیپ، سرلشكر، سپهبد)، كسانی كه به مقام استادی رسیده و لااقل 10 سال سابقه استادی داشته باشند.

- كسانی كه لااقل 20 سال خدمت به مقام وزیر مختاری یا كفالت و یا معاونت وزارتخانه رسیده اند.

پس از پیروزی انقلاب(اولین انتخابات)

علی رغم تبلیغات سویی که از طرف معاندان نظام درباره غیر دموکراتیک بودن جمهوری اسلامی صورت گرفته و کماکان نیز این تبلیغات ادامه دارد پس از پیروزی انقلاب اسلامی چندین نوبت همه پرسی و انتخابات عمومی و سراسری در کشور برگزار شده است به گونه ای که به طور متوسط تاکنون سالی یک بار در کشور انتخابات برگزار شده و مردم برای انتخاب نمایندگان و کاندیداهای مورد نظربه پای صندوقهای رای رفته اند.

از انتخابات مجلس خبرگان گرفته تا انتخابات ریاست جمهوری ، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی ( سه انتخابات اخیر هر 4 سال سال یک بار برگزار می شود)

تا قبل از پیروزی انقلاب و از زمان تصویب اولین قانون انتخابات تا برگزاری آن و انتخاب برخی از افراد به نمایندگی یا شرایطی که برای انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان مورد نظر بود مفید و محدود به عده ای خاص از افرادی شد و یا این که نمایندگان از قبل تعیین شده بودند و برگزاری انتخابات تنها جنبه صوری و تشریفاتی داشت اما با پیروزی انقلاب و اعتبار قایل شدن به رای و نظر مردم تاکنون انتخابات متعددی در سراسر کشور برگزار گردید و مردم با حضور در انتخابات نمایندگان واقعی خودشان را انتخاب کردند. اولین و مهم ترین آن كه در حقیقت تعیین كننده نوع حكومت كشور بود، همه پرسی تغییر نظام شاهنشاهی به جمهوری اسلامی ایران است كه در آن رویداد تاریخی، در روزهای 10 و 11 فروردین ماه سال یكهزار و سیصد و پنجاه و هشت، اكثریت قریب به اتفاق ملت ایران یعنی 2/98% كل رأی دهندگان با انتخاب نظام جمهوری اسلامی ایران دست رد به سینه سایر نظامهای موجود زدند و به این ترتیب اراده و خواست خود را در تاریخ ثبت نمودند.

انتخابات عمومی و سراسری

انتخاباتی كه به صورت سراسری و عمومی توسط وزارت كشور برگزار می شود، عبارتند از:

انتخابات مجلس خبرگان هر 8 سال یك بار

انتخابات ریاست جمهوری هر 4 سال یك بار

انتخابات مجلس شورای اسلامی هر 4 سال یك بار

انتخابات شوراهای اسلامی كشوری هر 4 سال یك بار

5- همه پرسی كه برگزاری آن زمان مشخصی ندارد و هر زمان كه ضرورت ایجاب نماید، برگزار خواهد شد.

عوامل اجرایی انتخابات

برای برگزاری هر انتخابات عمومی، چهار عامل اصلی باید موجود باشد تا اجرای انتخابات تحقق یابد. این چهار عامل اصلی عبارتند از:

محدوده انتخاباتی

انتخاب كنندگان

انتخاب شوندگان

ابزار و عوامل برگزاری انتخابات

محدوده انتخاباتی(حوزه انتخابیه)

حوزه انتخابیه عبارت است از محدوده جغرافیایی شناخته شده قانونی با مرزهای مشخص و تعداد معینی كه به آن تعلق می گیرد.

انتخابات ریاست جمهوری

در انتخابات ریاست جمهوری سراسر مملكت به منزله یك حوزه انتخابیه تلقی می شود و تقسیمات خاصی وجود ندارد. زیرا كل كشور فقط یك نفر برای احراز مقام ریاست جمهوری انتخاب می گردد. بنابراین هر فرماندار در قلمرو یك شهرستان به كمك بخشداران تابع خود انتخابات را برگزار و نتایج حاصله از رأی گیری را به مركز منعكس می كند تا با نتایج سایر شهرستانها جمع شود و نتیجه نهایی انتخابات كه عبارتست از جمع آرای بدست آمده از كل كشور،اعلام گردد. ضمناْ در انتخابات ریاست جمهوری و همه پرسی علاوه بر اخذ رأی از هم وطنان ایرانی از ایرانیان مقیم خارج از كشور نیز با هماهنگی سفارتخانه ها و كنسولگریها و نمایندگی های سیاسی توسط وزارت امور خارجه اخذ رأی به عمل می آید و نتیجه نهایی انتخابات توسط وزارت امورخارجه به ستاد انتخابات كشور اعلام می گردد.

انتخابات مجلس خبرگان

در انتخابات مجلس خبرگان كشور به 28 حوزه انتخابیه تقسیم شده و برای هر یك از این حوزه ها به تناسب جمعیت از 1 تا 16 نماینده اختصاص یافته است، این تعداد ثابت نیست وبه استناد ماده یك اصلاحی قانون انتخابات مجلس خبرگان به ازای هر یك میلیون نفر كه به جمعیت هر حوزه انتخابیه اضافه شود یك نفر به نمایندگان آن حوزه افزوده خواهد شد، اما در این انتخابات نیز، مانند انتخابات ریاست جمهوری تقسیمات خاص و جداگانه ای وجود ندارد بلكه مرز هر حوزه انتخابیه دقیقاْ منطبق است به مرز یك استان و لذا 28 استان كشور همان 28 حوزه انتخابیه مجلس خبرگان را تشكیل می دهد.

انتخابات مجلس شورای اسلامی

در انتخابات مجلس شورای اسلامی در حال حاضر 207 حوزه انتخابیه وجود دارد كه 202 حوزه آن مربوط به اكثریت مردم مسلمان كشور و 5 حوزه دیگر مخصوص هم وطنان اقلیت دینی شناخته شده در قانون اساسی می باشد كه از این 207 حوزه انتخابیه مجموعاْ 290 نفر نماینده انتخاب و به مجلس راه می یابند.

انتخابات شوراهای اسلامی كشوری

در انتخابات شوراهای اسلامی كشوری مانند انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس خبرگان، تقسیمات مخصوصی وجود ندارد بلكه همان محدوده واحدهای تقسیماتی روستا، دهستان، شهر، بخش، شهرستان و استان، كه هر كدام محدوده یك حوزه انتخابیه مستقل را تشكیل می دهند، ملاك عمل است .

انتخاب كننده یا رأی دهنده

انتخاب كننده یا رأی دهنده عبارتست از شخصیتی حقیقی، بالغ، عاقل، دارای هویت و مشخصات معلوم و تابعیت مشخص با دارا بودن حق فقط یك رأی كه این حق قائم به فرد است و قابل تفویض به دیگری نمی باشد. این رأی باید به صورت مخفی، مكتوب، آزاد و در جوی عاری از هرگونه تطمیع ،تهدید و ارعاب و اعلام شود.

انتخاب شونده

انتخاب شونده فردی است واجد یك سلسله شرایط و صلاحیت های از پیش تعیین شده كه با كسب رأی تمایل اكثریت انتخاب كنندگان، از طرف آنها برای منظور خاصی برگزیده می شود.

در هر انتخابات برای انتخاب شونده شرایطی پیش بینی شده است كه این شرایط به دو گونه به شرح زیر می باشد: قسمتی بارز و آشكار كه به سهولت و با مراجعه به اسناد و مدارك ارائه شده از سوی داوطلب عدم یا وجود آنها محق و مسلم می شود، نوع دیگرمربوط است به سوابق سجلی، شغلی، سیاسی و اجتماعی مربوط به زندگی حال و گذشته داوطلب كه اسناد و مدارك آن در اختیار داوطلب نیست بلكه در اختیار سازمانهایی است كه پس از تحقیق و استعلام از مراكز قانونی درباره هر یك از داوطلبان نتیجه را در اختیار مجریان ذی ربط انتخاباتی قرار می دهند.

در پایان مهلت رسیدگی به صلاحیت، داوطلبان در دو گروه قرار می گیرند، اول آنهایی كه واجد شرایط هستند و صلاحیتشان به عنوان یك داوطلب قانونی مورد تأیید قرار گرفته است و گروهی دیگر آنهایی كه فاقد یك یا چند شرط از شرایط مقرر می باشند و صلاحیت آنان به عنوان یك داوطلب قانونی رد می شود.

نامزد انتخاباتی

كلیه داوطلبانی كه پس از پایان مهلت رسیدگی به صلاحیت، اسامی آنان به عنوان افراد صاحب صلاحیت و واجد شرایط قانونی برای انتخاب شدن آگهی رسمی منتشر می شود و به اطلاع همه می رسد.

انصراف، استعفا

چنانچه انتخاب شونده در مقطع و موقعیتی كه عنوان داوطلب بر او اطلاق می شود اقدام به كناره گیری بنماید، آن را انصراف می نمایم و اگر كناره گیری در مقطع و مقام نامزد انتخاباتی باشد استعفا تلقی می شود. به عبارت دیگر كناره گیری از فعالیتهای انتخاباتی در زمان پیش از اعلام و انتشار آگهی اسامی نامزدهای انتخاباتی را انصراف و در زمان بعد از آن را استعفا می گوییم.

با بیان همه مطالب فوق دیده می شود که انقلاب اسلامی برای همه افراد جامعه، چه انتخاب شوندگان و چه انتخاب کنندگان حقوقی را ایجاد کرده است که مردم ما می توانند با دانستن این تاریخچه بهتر می توانند قدر این حق خود را بدانند.